قسم به داستان

کتاب «صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها:‌ تاریخ تحلیلی پنچ‌هزار سال ادبیات داستانی ایران» به قلم نادر ابراهیمی، یکی از دل‌خوشی‌های این روزهای من است. حکایت دارد،‌ نقد و شرح جامعه‌شناختی،‌ روان‌شناختی، تحلیلی، زبانی،‌ شخصیت‌شناسی و شاید ابعاد دیگر دارد و در کنار تمام این‌ها ایمان دارد. ایمانی که داستان باید به آدم ببخشد، شعله‌ی امیدی که نباید گذاشت خاموش شود و چه‌چیز از این زیباتر که این امید از دل منفی‌ترینِ شخصیت‌ها، یعنی خود شیطان آفریده شود؟ خیلی حرف‌ها داشتم و خیلی هیجان‌ داشتم برای این حکایت و تحلیل. بیشتر به این خاطر که گناه برایم خیلی بزرگ شده است. ترس نوعی گناه شده و کافی نبودن و موفق نشدن یک کابوس همیشه حاضر در بیداری. اما وقتی یکی پیدا شود و برای شیطانِ شیطان‌ها شفقت به‌خرج دهد و بفهمد که مثل بچه‌ای که هم تنبیه می‌شود و هم پناهی جز مادر ندارد شیطان و بدی‌های جهان هم آفریده‌ی همین خداوند بخشنده‌اند،‌ آدم راحت‌تر با خودش کنار نمی‌آید؟‌ خیالش راحت نمی‌شود که تا صداقت دارد و روحش را به کسی نفروخته هیچ اشتباهی از شأن و ارزشش کم نمی‌کند؟‌

اصلا چرا من توضیح بدهم،‌ باید خود حکایت و تحلیل ناب نویسنده‌اش را اینجا گذاشت و دیگر تمام.

 

حکایت «آرزوی دیدن شیطان»

از جنید می‌آید که گفت:‌ وقتی آرزو خواستم که ابلیس را ببینم. روزی بر درِ مسجد استاده بودم پیری می‌آمد از دورْ روی به من آورده. چون وی را بدیدم وحشتی اندر دلم اثر کرد. چون به نزدیک من آمد گفتم:‌ تو کیستی ای پیر،‌ که چشمم طاقتِ روی تو نمی‌دارد از وحشت، و دلْ طاقتِ اندیشه‌ی تو نمی‌دارد از هیبت؟

گفت:‌ من آنم که تو را آرزوی روی من است.

گفتم:‌ ای ملعون! چه چیز تو  را از سجده کردنْ باز داشت مرْ‌ آدم  را؟

گفت:‌ یا جنید! تو را چه صورت بندد که من غیرِ حق  را سجده کنم؟

جنید گفت من متحیر شدم اندر سخن وی. به سرّم ندا آمد:‌ یا جنید!‌ بگو وی را که دروغ می‌گویی، که اگر تو بنده بودی، از امر خدا بیرون نیامدی و به نَهْیش تقرب نکردی.

ابلیس آن ندا  را از سِرِّ من بشنید و بانگی بکرد و گفت: «بسوختی مرا باللّه یا جنید!» و ناپیدا شد.

 

صوفیانه‌ها و عارفانه‌ها، منتخب حکایات کشف‌المحجوب هجویری، ص۱۶۸،‌

نادر ابراهیمی

 

و این هم بخشی از تحلیل شخصیت‌شناسی مربوط به این حکایت است از همان کتاب صفحه‌ی ۱۷۲.

 

 

کتاب‌چین

نویسنده‌ها نویسنده به دنیا می‌آیند یا تبدیل به نویسنده می‌شوند؟ به طور خلاصه باید بگویم که توفیق ادبی به دو عامل وابسته است: داشتن توانایی ذاتی برای شروع و احساس نیاز به گسترش این توانایی ذاتی از طریق تلاش بی‌وقفه در گسترده‌ترین ابعاد ممکن (1، ص75). بیایید برگردیم به خود شما...فرض کنیم که شما در بررسی برنامه‌ی روزانه‌تان کشف می‌کنید که فقط روزی نیم‌ساعت زمان برای نوشتن دارید و فرض کنیم که شما یکی از آن آدمهایی هستید که باید شرایط بسیار مناسبی برایشان فراهم شود تا بتوانند فقط و فقط یک جمله بنویسند...احتمالا به خود می‌گویید از این زمان نیم‌ساعته می‌شود برای کارهای به‌دردبخوری مثل شستن اتوموبیل و تمیز کردن کف آشپزخانه، یا تفریح‌هایی مثل قهوه نوشیدن با همکاران و گپ زدن با همسایه‌ها استفاده کرد. صبر کنید دوست من. این شیوه‌ی فکر کردن چیزی جز خودکشی ادبی نیست. می‌توانید از آن زمان نیم‌ساعته برای کاری خلاقه استفاده کنید (1، ص146). امید مهم است، چون می‌تواند تحمل لحظه‌ی حال را آسانتر کند. اگر ایمان داشته باشیم که فردا بهتر خواهد بود، می‌توانیم سختی امروز را تحمل کنیم. اما این حداکثر چیزی است که امید برایمان انجام می‌دهد. خوب که درباره‌ی منشاء امید فکر میکنم، به نتیجه‌ی فجیعی می‌رسم. وقتی به آینده امید می‌بندیم، انرژی و تمرکزمان را روی زمان حال نمی‌گذاریم. (2، ص49).

فرض کنیم که شما ایده‌ای به ذهنتان می‌رسد، یا آنطور که اگر «پوه» اینجا بود می‌گفت، ایده به شما می‌رسد. این ایده از کجا آمده است؟ خود آن چیز دیگر از چه چیز‌های دیگری آمده است؟ اگر قادر باشید که سرنخ تمام آنها را به منشاء اصلی آن ردیابی کنید، کشف خواهید کرد که آنها از «هیچ‌چیز» آمده‌اند. و خیلی احتمال دارد که هرچه ایده ناب‌تر باشد، راست و مستقیم‌تر از آنجا رسیده باشد: «پرتوی درخشانی از نبوغ! چیزی که تا بحال به گوش کسی نخورده! روشی نو و انقلابی!». در عمل هر کسی چنین ایده‌ای را زمانی داشته، بیشتر شاید بعد از یک خواب کامل که همه‌چیز کاملا واضح و روشن و پر از «هیچی» بوده و ناگهان یک «ایده» آنجا پیدا شده‌است. اما نیازی نیست که ما به خواب برویم تا چنین اتفاقی بیفتد. می‌توانیم به‌جای آن بیدار باشیم، کاملا بیدار. این فرآیند بسیار طبیعی است. آغاز آن زمانی است که کودک هستیم، درمانده و محتاج به کمک اما آگاه از همه‌چیز، و از هرچه اطرافمان است لذت میبریم. (3، فصل هیچ‌چیز).

تا زمانی که سیزده سالم شد و آرکانزاس را برای همیشه ترک کردم، «مغازه» محل مورد علاقه‌ام برای وقت گذراندن بود. تنها و خالی در صبحگاهان، آنجا مثل هدیه‌ای بازنشده از یک غریبه می‌نمود. باز کردن در جلو شبیه باز کردن روبان از آن هدیه‌ی غیرمنتظره بود. نور نرم‌نرم وارد می‌شد (به سمت شمال)، و روی قفسه‌های کاموا، تنباکو، ماهی سالمون، و ماهی مکرل می‌نشست... هرگاه بعدازظهر وارد مغازه می‌شدم حس می‌کردم که خسته است. من به تنهایی نبض کند کارش که به نیمه رسیده بود را می‌شنیدم. اما درست قبل از زمان خواب، پس از آنکه بی‌شمار آدم آنجا رفته و برگشته بودند، یا سر صورتحسابشان دعوا کرده بودند و یا با همسایه‌ها شوخی و مزه‌پرانی کرده بودند، یا حتی فقط آمده بودند تا به خواهر هندرسون یک «هی، چطوری؟» تحویل بدهند، روح جادویی صبحگاهی به مغازه باز می‌گشت. (4، فصل 3). سی و پنچ سال است که در کار کاغذ باطله هستم و این «قصه‌ی عاشقانه» من است. سی و پنج سال است که دارم کتاب و کاغذ باطله خمیر میکنم و خود را با کلمات چنان عجین کرده‌ام که دیگر به هیئت دانشنامه‌هایی درآمده‌ام که طی این سالها سه‌ تنی از آنها را خمیر کرده‌ام. سبویی هستم پر از آب زندگانی و مردگانی، که کافی است کمی به یک سو خم شوم تا از من سیل افکار زیبا جاری شود. آموزشم چنان ناخودآگاه صورت گرفته که نمی‌دانم کدام فکری از خودم است و کدام از کتابهایم ناشی شده. اما فقط به این صورت است که توانسته‌ام هماهنگی‌ام را با خودم و جهان اطرافم در این سی و پنج ساله‌ی گذشته حفظ کنم (5، ص1). بارها با ناکامی مواجه شده‌ام، اما هرگز ناامید نشده‌ام. من این نوع زندگی در خفا برایم مثل یک ماجرای خطرناک است که رمانتیک و جالب نیز می‌باشد. هر کسری و کمبودی هم خودش منبع سرگرمی است و در دفترچه‌ی خاطراتم ثبت میکنم.. آنچه دارم از سر می‌گذرانم شروع خوبی برای یک زندگی جالب است و تنها به این دلیل است که در خطرناکترین لحظات هم قادرم درباره‌ی وجوه خنده‌دار این زندگی بخندم (6، ص260). آیا کسی جز یک نویسنده می‌تواند این کار را بکند؟ میان دوستانتان دنبالش نگردید. هرکسی تا یک زمانی تحمل شما را دارد و بعد به حال خود رهاتان می‌کند. نویسنده تنها کسی است که با شما ارتباط برقرار می‌کند و در آن تنهایی وحشتناک با شما شریک می‌شود. فکر نمی‌کنم لازم باشد درباره‌ی گنجی که از این همه رنج بیرون می‌آید، زیاد صحبت کنم. اگر شما نویسنده هستید، باید بگویم گرفتار شده‌اید و به دام افتاده‌اید. اگر مثل من نوشتن را دوست دارید، دیگر هیچ‌چیز دیگری نمی‌تواند ارضاتان کند. پیشنهاد می‌کنم که روزانه زمان مشخصی را برای نوشتن در نظر بگیرید و اجازه ندهید که هیچ‌چیزی جلو کارتان را بگیرد. خودم هم همین کار را می‌کنم، و به‌رغم همه‌ی سختی‌هایش بسیار به آن دل بسته‌ام. (1، ص103). 

 

 

منابع :)

(1) حرفه: داستان نویس، مترجمان کاوه فولادی‌نسب، مریم کهن‌سال‌نودهی، جلد اول (مجموعه‌ی مقالات درباره نگارش داستان کوتاه).

(2) تیچ نات هان (صلح دالای‌لاما)، ترجمه‌ی انگلیسی آرنولد کوتلر، ترجمه‌ به فارسی (؟).

(3) تائوی پوه، نویسنده بنجامین هوف، ترجمه به فارسی (؟)، فصل هیچ‌کجا و هیچ‌چیز.

(4) من می‌دانم چرا پرنده‌ی قفسی می‌خواند، اتوبیوگرافی مایا آنجلو، (به فارسی ترجمه شده اما من از کتاب انگلیسی استفاده کردم).

(5) تنهایی پرهیاهو، بهومیل هرابال، ترجمه‌ی پرویز دوائی.

(6) خاطرات آن فرانک، آن فرانک.

 

 

به دعوت گلاویژ، شرمنده از تاخیر، برای چالش بلاگردون.

اگر وقت داشته باشند و تا الان دعوت نشده ‌باشند دعوت میکنم از هایتن، خورشید، ف. بنفشه، خانم دایناسور، زهرا طلایی، بندباز، لادن، و پریسا. 

به پاس عشق

دوست داشتن هنوز هم روز و ساعت ندارد. بهانه و کادو و جشن و شیرینی نمی‌خواهد. جملات شاعرانه و قصار نیاز ندارد. دوست داشتن ولی سادگی میخواهد. دل را دادن به دست یار میخواهد و همراه شدن با قدمش. 

دوست داشتن قاعده و قانون ندارد. طلبکاری و بدهکاری ندارد. چیزی است مخصوص به خودت. بی‌زبان و بی‌هیاهو، بی‌رنگ و لعاب، اما شفاف و مثل روز روشن. ترس ندارد، شک ندارد، حساب و کتاب ندارد. 

دوست داشتن فقط احساس نیست. شور و شوق نیست. لذت راه رفتن زیر باران نیست. یعنی هست، اما فقط اینها نیست. دوست داشتن خود را کشیدن در روزهای تکراری و پرملال است. برگشتن از سر کار و دوباره همان راه را رفتن در برف برای سفارش یک قهوه‌ی دونفره است که نصفش هم نتوانی بخوری. گوش کردن به حرفهای تکراری، پرسیدن سؤالهای تکراری، آوردن مثال‌های تکراری و کشف کردن ایده‌های جدید از لابه‌لای این تکراری‌هاست. دوست داشتن مثل لباس کهنه و راحتی است که وقتی تنت میکنی تمام خستگیهایت درمیرود. 

دوست داشتن یعنی یادت برود قبلا یکنفری چطور بودی، ولی همینطور یادت باشد تو همیشه همینطور بودی که حالا هستی و نفهمی چه چیزی فرق کرده. 

و حالا که به اینجا رسیدم، و میدانم دلیل این حرفهایم کمی تجربه است، باید اضافه کنم آن روزهای تنهایی، انزوا، دلتنگی، و هرچه که اسمش باشد، زیباترین مقدمه‌ای است که برای امروز میشد نوشت. بنابراین شخصیت ناامید داستان نباید شد، رها نباید کرد و به جایش دست دراز کرد برای باز کردن گره‌ها تا رسیدن به اوج و زیبایی، چه در تنهایی باشد و چه در کنار یار. مهم زیبایی است، یادمان باشد.

پسر با عجله و شتاب کوله‌اش را برداشت و دوید سمت صندلی جلوی ماشین سفید. ما دخترها عقب نشسته بودیم. دوست پشت فرمان از او پرسید: چطوری دکتر؟ و اول از همه قصد رساندن مرا کرد. ماشین سفید با آدرسهای درب و داغونی که دادم بالاخره توی کوچه‌ی آشنا پیچید و جلوی خانه‌ی نقلی و محلی قرمزمان ایستاد. پیاده شدم. بچه‌ها دیدند که دختر قصه کوله‌پشتی‌اش را انداخت به شانه‌ی چپش و ساک وسایل را گرفت به دست راستش و با همه خداحافظی کرد. سلانه‌سلانه قدم برداشت و رسید به جلوی در. ماشین هنوز آنجا بود و آنها لابد به این غریبه‌ی کم‌حرف و عجیب که مدت زمان کمی هم نبود که مهمان این شهر و دانشگاهشان شده نگاه میکردند تا مطمئن شوند کلید دارد، وارد خانه می‌شود، و این ساعت از شب بیرون نمیماند. یا شاید نگاه به رشته‌چراغ ریزی می‌کردند که مثل تار عنکبوت دورتادور لبه‌ی سقف ایوان ورودی کشیده شده بود. هرچه که بود یک تصویر در ذهن من ماند و محو نشد. پسر همانطور که کوله و وسایلش را بغل گرفته بود از روی شانه نگاه سریعی به قاب در و دختر انداخت. دختر زیرچشمی ماشین و او را ‌می‌پایید و در آن لحظه که هنوز همه‌ی یافته‌هایش از دنیای پسر محدود به تخیلات و گمانه‌هایش بود، کلید در را چرخاند و تنهایی خانه را پر کرد. باید از دختر می‌پرسیدم حاضر است از همینجای داستان برگردد؟ و او لابد میگفت نمیدانم. 

 

ثبت احوال سلولی

تا بحال گذرتان به دفترچه‌ی خاطرات افتاده است؟ منظورم آن دفترهای نفیس و معطر و گاهاً قفل‌داری هستند که ورق‌های رنگی‌رنگی و قلب و گل حاشیه‌ی کاغذشان روییده! البته اگر از متولدین دهه‌ی شصت باشید. بعدترها شکل فسیلی دفترچه‌ها بیرون آمد، کاغذشان تم قهوه‌ای ملایم دارد با حاشیه‌ی سوخته، مثلا انگار خیلی قدیمی باشد و روی پوست خاطراتتان را بخواهید بنویسید. بعدترش نمونه‌هایی امد از انواع جلدها، ضخیم و صحافی شده و فنری، و ورق‌هایی که از بالا تا پایین پراز جملات مثبت بود. از "سفر من به عشق،" تا "شجاع خواهم زیست،" تا "متفاوت میمانم،" تا "بهترین من ممکن" و چه و چه. مناسب برای تزریق انرژی مثبت در لا به لای روزها. اما اگر از من می‌شنوید، خاطره‌هایتان را در قالب هیچ دفتری جا ندهید. لحظه‌ای فکر کنید! اگر من یکی از آن دفترهای گل و قلبی با کاغذ صورتی بگذارم جلویتان و بگویم برایم چیزی بنویس، مگر چند گزینه غیر از نوشتن شعر و امضای کبوتر پیش رویتان است؟ یا اگر خودتان بخواهید توی یکی از این دفترهای نفیس انرژی مثبت بنویسید، اصلا هیچوقت می‌شود از چیزهای معمولی و گندکاری‌ها بنویسید؟ نه. دفتر خودش مثل بزرگتری که با او رودربایستی دارید مانع می‌شود. به جای دفتر مخصوص خاطرات، یک دفتر خیلی معمولی بردارید. برداشتید؟ آنهای دیگر هم کنار گذاشتید؟ خب، حالا آماده‌اید برای مرحله‌ی بعد. 

فرض کنید هفت‌ساله هستید و مشغول بازی در حیاط خانه. خانه ما حیاطش از سمت راست هم‌دیوار حیاط دایی ‌محمد، از چپ هم‌دیوار حیاط خاله‌پری، و از روبرو هم‌دیوار با باغ حاج من‌سند بود. درست شنیدید، من سند (مثل سند شش دانگ!) شخصیتی بود که در دنیای واقع برای خودش حاج محمد‌حسن نام داشت اما برای من و خواهرم مند اسن (mand asan) که اصلا معلوم نبود چه جور اسمی است، با آهنگ من‌سند یکی بود و به خیال خودمان میدانستیم با باغِ این حاجی همسایه‌ایم! یک درخت گردو هم در حیاطمان داشتیم که تنه‌اش آن طرف دیوار سمت حاج من‌سند بود و شاخه‌هایش سمت ما. خیلی وقتها گردوهای نارس با پوست سفت و سبز روشن می‌افتاد روی زمین حیاط. و خیلی وقتهای دیگر هم کلاغ‌ها وقتی برای خودشان میخواستند گردو بچینند، برای ما هم می‌چیدند! حیاط یک دستشویی داشت که حکم انباری را پیدا کرده بود، با یک چاهک  مخروطی و شیر آب و یک شلنگ که دو باغچه‌ که هرکدام پر بود از بوته‌های رز و یکی یک درخت آلبالو، را با آن آب می‌دادیم. پشت‌سرمان، یعنی سمت ضلع چهارم حیاط، یک ایوان داشتیم که با چند پله می‌رسید به کف حیاط. خب، حالا اگر یاد هفت‌سالگی خودتان افتادید، همین حالا که توی کوچه هستید، یا حیاط، یا اصلا توی اتاق، بگویید ببینم چه چیز دستتان است؟ دفتر و مداد نقاشی؟ عروسک؟ توپ فوتبال؟ لوازم آرایش؟ رادیو؟ اسباب آشپزخانه؟ یا لباسهای بابا و مامان؟ اگر چیزی است که خیلی دوستش دارید، لطفا یک لحظه به من قرض بدهیدش. متشکرم. اشکالی ندارد من هم با آن بازی کنم؟ عاشق آن هستم که پرتابش کنم هوا و سعی کنم قبل از زمین رسیدنش آن را بگیرم. آهان، همینطور. خیلی کیف دارد، قبول دارید؟ به خصوص که هربار بالاتر بیاندازیدش و دیگر اینکه چند نفر باشید که سر گرفتنش رقابت هم باشد. ما دو نفر بودیم، من و خواهرم، که با شرکت افتخاری درخت گردو میشدیم سه همبازی. البته بابا هم در انباری با وسایلش مشغول بود. خلاصه دردسرتان ندهم، درخت گردو که دستش از همه‌ی ما بالاتر بود، در اوج بازی آن پسرک عروسکی کچل و رویایی با لباس آبی کمرنگش را وسط هوا و زمین قاپید. نه اینکه فکر کنید خیلی بازی برای درخت گردو به خاطر قد و فامتش راحت بود، نه. ما کوچولوهای هفت هشت ساله اوایلش آنقدر پایین پرتاب میکردیم که گردن درخت کج شد. بردش خیلی بیزحمت هم نبود، آره. بهرحال، یادم نمی‌آید آنموقع چه احساسی داشتم، گریه کردم یا برایم جالب بود، یا چه. ولی یادم هست که بابا چند تلاش ناموفق با دمپایی برای پایین انداختنش کرد. راستش را بخواهید من اصلا قبل از آنکه این پسرک آبی کچل دست درخت گردو بیفتد یادم نمی‌آید کجا بود و اصلا مال ما بود یا نبود. همان موقع برای خودش آدم شد. از پشت پنجره‌ی اتاق می‌دیدم که وسط جنگ کلاغها میانجی‌گری میکند و نوک میخورد، پا به پای گردوها زیر باران می‌ایستد و خیس می‌شود و آخرش هم هوا که روشن و آفتابی می‌شود همان لبخند بی‌خیالش را با خودش دارد. می‌دانید، تازه آنجا بود که طعم رفاقتش را فهمیدم. بالاخره یک روز دیدم راهش را انتخاب کرده و دیگر لای شاخه‌های درخت هم نیست. توی حیاط ما هم نیفتاده بود. لابد رفته بود باغ حاج من‌سند را بگردد. آه راستی، نکند نگران این چیزی هستید که من از خاطره‌ی کودکی‌تان قرض کردم؟ که گیر کند دست درخت گردو! خب زودتر می‌گفتید! همین حالا برش دارید. 

من که فهمیدم توی این مدت حواستان به این حرفها نبود. همیشه برای خودم انگار حرف میزنم. حالا راستش را بگویید، همین چند دقیقه یاد چند تا خاطره از خودتان افتادید؟ قبلا نوشته بودیدشان؟ نه؟ آره؟ بعضی‌ها را آره بعضی‌ها را نه؟ آن دفتر معمولی که گفته بودم بردارید، خب؟ هیچ، شاید بشود آن هم برگرداند سر جایش. اصلا دفتر برای خاطرات میخواهید چکار؟ چیزی که ثبت شده در صندوقچه‌ی سلولهای آدم، و هیجانش به این است که همینطور اتفاقی و بی‌مقدمه کلید باز کردنش را پیدا کنید. نه یک بار، هر بار با یک حال و هوا، حال هوای پنج‌سالگی، با هفت‌سالگی یکی نیست، با شانزده‌سالگی و بیست‌سالگی و سی و پنج و پنجاه‌سالگی هم یکی نیست. درست مثل وقتی که از دم مغازه‌ای رد شوید و رادیو آهنگی را بگذارد که برایتان خاطره دارد. رادیوی مغازه و آهنگ کلیدی است برای یک حس آشنا در حالاهایمان. آشناها را باید گذاشت خودشان سراغمان بیایند. 

من؟ نه من خودم هم دفترچه‌ی خاطرات ندارم. ولی پیش خودمان بماند، هربار که صندوقچه‌ای باز می‌شود خیلی طول میکشد تا دوباره درش را ببندم. اگر می‌شد کسی بیاید یک موتور کوچک برای این صندوقچه‌ها کار بگذارد که در زمان مشخص و معقولی خودش بسته می‌شد، آخ که چقدر خوب بود. اگر زورتان می‌رسد در این صندوقچه را همین حالا ببندیییییییددددد.

+ انتخاب عنوان خیلی سخت بود.

+ اگر بشه بهش داستان گفت، برای تمرین پنجم سخن‌سرا.

شایستگان تاریکی

تا پنل کارشناسان کامل شود و همه‌ی حضار سر جایشان قرار بگیرند و جلسه رسمیت پیدا کند، مشغول خواندن مقاله‌ای درباره‎ی شایگان شدم که در شماره‌ی اخیر هفته‌نامه به چاپ رسید بود. علیرغم شناخت بسیار کم، در همان چند دقیقه مشتاق شدم چون احساس میکردم فکرها و برداشتهای فلسفی‌اش می‌تواند نزدیک به سوالات و موضوعاتی باشد که معمولا خودم هم درباره‌اش فکر میکنم. بالاخره جلسه آغاز شد و دکتر رها بحث را با احترام بسیار و همراه با تحسین برای شایگان آغاز کرد:

"بله البته مطابق قراری که داشتیم قرار شد ابتدا بنده‌ی حقیر عرایضم رو بیان کنم بعد شهرداد عزیز. بنده اولین برخوردم با داریوش شایگان با این کتاب بود (با فرانسه‌ی سریع و صریحی عنوان کتاب را میخواند) یعنی زیر آسمانهای جهان. آنموقع بنده دانشجوی دکترا بودم و برایم خیلی جالب بود، انگار این کتاب را که مطالعه میکردم از فضای تاریکی بیرون آمدم و خیلی چیزها برایم روشن شد..گذشته از آن آقای شایگان بسیار با زبان شیوا و مسلطی این کتاب رو به فرانسه نگارش کردند...من برای اینکه وقت بیشتری برای سؤالات دوستان باقی بگذارم و صحبتم رو محدود به همین پانزده دقیقه کنم باقی عراضیم رو میگذارم برای بعد. فقط به همین بسنده کنم که همین حالا هم بسیاری از پژوهشهایی که کار میکنم در ادامه‌ی کارهای شایگان هست و البته من هم زیاد در بعد فلسفی کارهای ایشان صاحب‌نظر نیستم و بیشتر از جنبه‌ی ادبی صحبت کردم.. شهرداد عزیز.."

شهرداد، دکتر دندانپزشکی که از نوجوانی در کانادا بزرگ شده بود، چند کتاب شایگان را، شاید خط به خط، خوانده و برای خودش تناقض‌هایی را بیرون کشیده و حالا مسلسل‌وار و با فارسی روانی که از یک کاسب ایرانی میشود سراغ داشت، به آنها انتقاد می‌کرد. بعضی‌ها با حرفهایش سرخ و سفید می‌شدند، از جمله دکتر رها که گاه توضیحاتی محافظه‌کارانه و با شوخی و خوشزبانی آن وسطها اضافه میکرد که البته بلافاصله شهرداد با بولدوزر از رویشان رد می‌شد. بحث آنقدر به درازا کشید که چندبار به او تذکر دادند که الان زمان سوالات حضار است. چیزی در مایه‌ی اینکه امروز را به شایگان تخفیف بدهد و کوتاه بیاید تا به صحبتهای حاضرین و یک کارشناس دیگر هم نوبت برسد! بهرحال صحبتهایش ختم شد به اینکه چرا شایگان در بندر فلان که قدم میزده از اینکه آدمها با فرهنگهای گوناگون میتوانند کنار هم بمانند و با هم ارتباط برقرار کنند در شگفت است؟ و "..واقعا مسئله‌ای به این سادگی که در خارج کشور اینقدر راحت و ملموس است!.. راه حلی که او ارائه کرده اصلا قابل اجرا نیست، واقعا چه چیز جدیدی به دنیا اضافه کرده؟ بهرحال من دیگر حرفی ندارم ضمن اینکه به ایشون احترام هم میگذارم!"

اما اولین سوال جلسه غوغایی حتی بیشتر از حرفهای شهرداد به پا کرد. در عرض نیم‌دقیقه فضای جلسه‌ با تناقضی اساسی مواجه شد. چهره‌ی دکتر به هم ماسید و لبخندش مانند یک خط منحنی به جا مانده از نقاشی رنگ و رو رفته‌ای روی عضلات آویزان صورتش خشکید. لپ‌های تپل شهرداد، حالا گردتر هم به نظر میامد. تنه‌اش روی میز به سمت جلو خم بود. پرسید: "سؤالتون از من هست یا دوستان دیگه؟" و شنید  "از شما، از پنل!" و باز بحث بالا گرفت. یکی شهرداد ‌می‌گفت و یکی دکتر رها، و دوباره بحث رها را شهرداد قطع میکرد و دوباره توضیح مفصل‌تری دکتر رها میداد. عجیب اینکه انگار هرچه می‌گذشت اتاق تاریک و تاریک‌تر میشد و صداها بلند و بلندتر:

 "..خیر شایگان از سایر پژوهشگران ایرانی شاخص‌تر هست و شریعتی و جلال نمیشود.. او کاری که کرده حتی مورد توجه غربی‌ها قرار گرفته و مفهوم‌سازیهای ارزشمندی در فلسفه و برقراری ارتباط بین دنیاها داشته، خود فرانسه‌زبانها و فیلسوفهای غربی هم همین نظر را دارند.. آقا من اصلا نمیفهمم جرا یک نفر از اولین پژوهشها تا آخرین کتابهایش فقط در پی پاسخ یک سؤال بوده (و این هم شد کار؟) و چرا باید برای غربیها نسخه بپیچد؟ باور کنید من هم تناقض‌گویی‌هایش را از کتابهای خودش درآورده‌ام!..اصلا جایش گرم بوده از جوانی در فرانسه تحصیل کرده.. مگر پژوهش همین پاسخ به سوال دادن نیست آقا؟ والا به خدا ایشون بسیار انتقادپذیر بود و من از نزدیک دیدمش و اگر اینجا بود از شما بیشتر تقدیر می‌کرد تا من!!.. نه اصلا هم این نیست و من رفیق گرمابه‌اش بودم و سه‌تایی با یک علوی نامی با او بودیم همیشه و تحت تاثیر شوروی سابق بود، به نظر من در دفاع شما تعصب هم هست .." 

توی تاریکی میشد دید که در کنج سقف اتاق، شایگان پشت میزی نشسته و در حال نوشتن و فکر کردن است. کتابها را ورق می‌زند. عینکش را برمیدارد، یک صفحه را به صورتش نزدیک می‌کند زیر لب با خودش حرف میزند و دوباره مشغول نوشتن می‌شود. حواسش اصلا به ما نبود. صداها را انگار نمیشنید و هیچ‌چیز را نمی‌دید. سرش ذره‌ای هم به طرف آدمهای دیگر حرکت نمی‌کرد. فکر کردم دستم را بالا آورده‌ام که برای صحبت نوبت بگیرم. اما دستم پایین بود. خواستم صدایم را بالا ببرم و بگویم اما مگر فلسفه همین نیست که بدنبال پاسخ برای سوالات وجودی باشیم؟ یا اینکه چه دلیلی دارد که آدم از جوانی تا پیری یک حرف را بزند؟ مگر ما آدمهای غیرمشهور و عادی هر روز فکرهای جدید و دیدگاه‌های متفاوتی پیدا نمیکنیم؟ اما هیچ صدایی از گلویم خارج نشد. باورش سخت است اما یک لحظه صندلی‌ام از زمین جدا شد و مثل بادکنکی معلق چند متری بالا رفت. بغل‌دستی‌هایم، جلویی‌ها و پشتی‌ها و همینطور مطمئنا پنل کارشناس‌ها هم همینطور. همه ما شرکت‌کننده‌های جلسه مثل هسته‌ی زردآلویی درست در مرکز فضاییِ اتاق معلق بودیم! با حیرت زیر پایم را نگاه کردم. چندین و چند شایگان، در سفرهایش به هند و پاریس، در مصاحبه‌های مختلف و در دوره‌های گوناگونی از زندگی‌ در حال حرکت بودند. بعضی‌هایشان جوانتر و بعضی‌هایشان پیرتر. انگار زردآلو دنیای شایگان باشد و ما خودمان را رسانده باشیم به مغز هسته‌اش. دور تا دور همه‌جا مثل یک فیلم دراز و بهم پیچیده‌‌ی ویدئویی شایگانها زندگی می‌کردند. 

بحث همچنان  با حرارت دنبال می‌شد ولی اینکه "پژوهشهای شخصیتی مانند داریوش شایگان که به نظر می‌آید یکی بوده مثل همه‌ی ایرانی‌های دیگر که فقط ایرادها را می‌گیرند بدون اینکه راه‌حلی داشته باشن، چه گرهی از زندگی من می‌تونه باز کنه؟ و چرا باید شخصیتی مثل جناب بهنود بگن که خوشا به حال نسل ما که ایشون رو دیدیم؟!" سوالی نبود که به این راحتی‌ها بشود برایش پاسخی تراشید. هسته‌ی ما در تاریکی خودش بزرگ و بزرگتر می‌شد و دنیای زردآلویی شایگان باریک و باریکتر. آنقدر باریک که حالا می‌شد ورای آن را دید، که فکر میکنید چه باشد؟ بله، زردآلو در دست دختر کوچکی با لذت بسیار در حال بلعیده ‌شدن بود! نمی‌دانم هسته‌ی زردآلویی که خورده شده به درد کسی هم می‌خورد یا نه. حداقلش این است که تا چهارپنج سالی باید پایش نشست و مراقبش بود تا دوباره میوه دهد. حیف که دیگر دنیا وقتی برای این کارها ندارد. به ذهنم رسید حالا باید حتما کودی اختراع کنیم که زمان میوه‌دهی زردآلو را نصف کند، یا زردآلویی که هرچه میخوری تمام نشود، یا اصلا هسته نداشته باشد، یا اصلا با مدد چوب جادو یک درخت به بار رسیده تحویل بگیریم تا واقعا بشر قدردان خدماتمان باشد و سری بین سرها درآوریم! بهرحال این حرفها آن موقع اصلا در برابر خطر محبوس ماندن در یک هسته‌، هرچقدر هم بزرگ، اهمیتی نداشت. ظاهرا دو راه نجات بیشتر نداشتیم. یا شایگان می‌آمد و می‌گفت: "فرزندانم! من اصلا فیلسوف و روشنفکر نیستم، همیشه وقتی دیگران درباره‌ام صحبت میکنن فکر میکنم از کس دیگه‌ای حرف میزنن! من داشتم زندگی‌ام را می‌کردم و مشغول جواب دادن به سوالهای خودم بودم. شماها که اینقدر ملموس میدانید از زندگی چه میخواهید هر اطلاعاتی که بدردتون میخوره را بردارین و از باقی بگذرین!" و یا باید بهنود در جمع حاضر میشد و تعارف و شیرین‌زبانی‌هایش را درباره‌ی او پس می‌گرفت! 

یکباره ‌تکان‌های شدیدی، به نشانه‌ی پرتاب شدن ما به بیرون، اتاق را لرزاند! در دلم از اینکه لااقل قل خوردن با هسته مثل زلزله در دنیای واقعی نیست که صندلیها و میزها را به گوشه‌ای پرتاب کند و همه‌چیز را روی سرمان خراب، کیف کردم. صدایی از سمت پنل گفت: "خیلی خوشحالم که من آخر از همه صحبت میکنم و میتونم همه‌ی بحث رو پوشش بدم. اولا کی گفته شایگان کمکی به نسل فعلی نکرده؟ من خودم یک نمونه‌ی حاضر. اگر کارهای ایشون نبود من در فضای آن موقع جامعه‌ی ایران پایان‌نامه‌ام رو چیز دیگه‌ای انتخاب میکردم که بخشی از محور عرفان اسلامی محسوب میشد، چون تعریف دیگه‌ای موجود نبود برای این مباحث. حالا به خاطر پژوهش‌های شایگان من جایگاه کارم رو در زمینه‌ی دقیق و اصلی‌اش پیدا کردم" و دکتر رها تکرار کرد: "بله شایگان به من هم کمک کرد تا با فلسفه‌ غرب آشنا بشم و من هنوز هم در ادامه تحقیقات ایشون کار میکنم.." و شهرداد: "خب شاید من چون تجربه داخل کشور رو ندارم متوجه تاثیر کار ایشون نشدم، اما باز هم میگم که راه‌حلی ارائه نمیکنه شایگان!" 

و جلسه تمام شد، اما ما در تاریکی ماندیم. خدا کند حالا که شایگان دیگر این طرفها کاری ندارد و خبری از بهنود هم نیست، لااقل یک کلاغی، سنجابی، گوشتکوب قابلی، انبردستی، هر جاندار یا بیجانِ مجهز دیگری پیدا شود و این هسته‌ی زردآلوی ما را برایمان بشکند.

* این داستانکی است (یعنی امیدوارم که باشد!) که از یک خاطر‎ه‌ی اخیر در جلسه‌ای با موضوع داریوش شایگان برای وبلاگ سخنسرا نوشته‌ام. شما هم در داستانک‌نویسی این وبلاگ شرکت کنید :)

این کیه؟

خودم این نقاشی رو دوست داشتم. اول که داستان لرز رو میخوندم و نمیفهمیدم، رسیدم به مرحله‌ای که لازم بود هر ذره‌ای که از داستان دستگیرم شده رو بذارم کنار هم و از مجموعشون یک معنی استخراج کنم. نتیجه شد این تصویر. بعدها، یعنی در طول یک ماهی که مشغول به نوشتن و درک کردن و تغییر دادن نظراتم و انتقاداتم! به داستان بودم، هیچوقت این نقاشی زیر سوال نرفت. 

در واقع بعد از این کار من کلی نظریه‌های پست مدرن رو مطالعه کردم تا بتونم اشکالهای درست از داستان بگیرم، یا جایی که واقعا عالی کار شده تحسین کنم. متن و موضوع و همه‌چیز تغییر اساسی داشت، اما این نقاشی ثابت موند. فقط تصمیم گرفتم برای تطبیق بیشترش یکی از دستهای آدمک رو با ن های قرمز بپوشونم. همین :) 

میشود دو نتیجه گرفت از این اتفاق: شخصیت‌پردازی و تصویرسازی‌های داستان خیلی خوب بود که واقعا هم همینطور هست. و دوم اینکه درک تصویری بسیار جلوتر از درک معنایی اتفاق می‌افته. یعنی حداقل من ممکنه ندونم فلان چیز یعنی چی، ولی میتونم نقاشی‌اش رو بکشم و احساس و درکم رو از طریق تصویری که درمیارم بیان کنم. 

دنیا بدون نظریه‌ها هم راهش را خواهد رفت

کتابی که از رویش پست‌مدرن رو می‌خونم اسمش داستان‌ کوتاه در ایران، جلد سوم: داستانهای پسامدرن نوشته دکتر حسین پاینده است. نظریه‌ها رو فصل به فصل معرفی کرده و بعنوان مثال از بین داستانهای کوتاه ایرانی برای هرکدوم دو داستان رو نقل کرده (حدود 10 صفحه از کل داستان). و بعد توضیح داده چرا این داستان از زاویه نظریه‌ی مورد بحث قابل تحلیل هست. کتاب عالی هست و از خوندنش خیلی لذت میبرم. فقط در تعدادی از نمونه‌ها به نظرم میرسید که قالب داستان کلا از روی نظریه نوشته شده‌اند در حالیکه باید برعکس باشه. یعنی مثلا نظریه مرگ مؤلف که میگه این نویسنده نیست که شخصیت‌ها رو کنترل میکنه و شخصیتها برای خودشون هویت مستقل دارن و تصمیم می‌گیرن که سرنوشتشون چطور باشه. خب این یک نظریه است که میتونه قطعیت داستان رو زیرسوال ببره و به خواننده نشون بده که همه چیز یک سمت ندارد و نویسنده خدای داستان نیست و منطقی که میچینه برای ماجراها واقعیت کل لزوما نیست. بعد منِ نویسنده بیایم داستانی بنویسم که شخصیت از داخلش درمیاد و قصد جان نویسنده رو میکنه و اون وسطها توی جر و بحث مولف و شخصیتش، به صورت آموزشی خواننده هم با نظریه مرگ مؤلف آشنا بشه!

در صورتیکه درست این هست که من داستانی رو بخونم، و اون داستان روایتی باشه نزدیک به من یا چیزی که به نوعی تفسیری از دنیاست، و من اگرچه از نظریه‌های ادبی‌ای که ریشه‌های شکل‌گیری چنین سبک داستانهایی رو توضیح میدهند بیخبرم، اما مایه و مفهوم داستان رو با گوشت و خونم میتونم احساس کنم. از این نظر باز هم داستان لرز داستان خوبی بود، و آفرین.

آرزوی تحقق‌یافته

یکی از کارهایی که برای مدتها نکرده بودم و متعاقبا از میان احساساتی که مدتها چندان قوی دریافت نکرده بودم، شادمانی از انجام کاری که میکنم هست. و این کار هیچ نیست جز نوشتن یک نقد ادبی برای داستانی کوتاه. 

و در این کار چند نعمت نهفته است، و بر هر نعمتی شکری واجب. اول اینکه من اصلا جامعه نویسنده‌های جوان ایرانی را نمی‌شناختم. کلا نویسنده‌های خارجی رو هم دنبال نمیکنم، مدتهاست. من اصلا کسی رو در دنیا دنبال نمیکنم. تجربه‌ها رو دست اول و صد درصد تجربی خودم درونی از محیط بدست میارم و هیچ‌چیز هم به محیط برنمیگردونم! یک موناچاله‌ی به تمام معنی :)

نوشتن نقد اولا کاریه که من احساس میکنم گوشه‌هایش را مدتهاست خیلی خوب میشناسم. مثل این هست که پس از چندسال برگردم به جایی که پانزده سال زندگی کردم، میشناسمش. به خودم مطمئنم. و این اطمینان از کجا میاد؟ از اینکه داستان رو میفهمم، می‌نشینم جای نویسنده و فکر میکنم هرعنصر داستان را چرا استفاده کرده، با شخصیتها همدردی میکنم، خلاصه هرکاری که همیشه بعنوان خواننده انجام میدهم و میگذارم به حساب قوه تخیل، اینجا بعنوان ابزار برای درک داستان استفاده می‌کنم. 

دوم اینکه متوجه شدم اووَه! چه نویسنده‌های جوان و خوبی در کشور داریم! کلی از فکرکردن درباره‌ی داستانی که انتخاب کردم، لذت بردم. 

سوم اینکه فکر میکنم بالاخره یک رشته‌ی نازک من رو به اجتماع وصل کرد، حرفی دارم که دوست دارم شنیده بشه.

خلاصه، چه تحویل گرفته بشه در جشنواره و چه نشود، هزاربار خوشحالترم نسبت به نوشتن اون دو مقاله‌ای که توی دکترا با جان کندن دریک ژورنال ISI درجه دوم چاپ کردم.

لینک جشنواره حیرت اینجاست، و من داستان " " را نقد کردم. برای دسترسی به داستان باید کتاب سال حیرت شماره سوم را از فروشگاه اینترنتی طاقچه خریداری کنید. :| :)